مقبره پیر نجم الدین سمنانی

مقبره پیر نجم‌الدین از بناهای دوره سلجوقیان و ایلخانی است که در قرن هفتم هجری در شرق سمنان و بیرون از دروازه خراسان واقع شده بود؛ اما هم‌اکنون در حد فاصل میدان پیروزی و خیابان هفتم تیر جنوبی قراردارد. این اثر در تاریخ هشتم اسفند ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۲۱۸ به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این مکان در قدیم به عنوان یکی از قبرستان‌های بزرگ سمنان شناخته می‌شده اما با گسترش شهر و از بین رفتن دروازه خراسان و تعریض خیابان، تمامی این قبرستان به جز همین مقبره بسیار قدیمی و چند قبر کوچک در کنار آن، به فضای ورزشی، ورزشگاه، محل مسکونی، مغازه و خیابان تبدیل شده است.
بنای باقیمانده که هم‌اکنون به صورت میدان وجود دارد؛ شامل ایوان، حرم و گنبد است و به علت این که در گذشته وسط گورستان قرار داشته، فاقد صحن است. ایوان این بنا رو به جنوب و متصل به بقعه ساخته شده و ۷ متر ارتفاع و ۳/۵ متر عرض دارد.در ایوان دو درِ ساده چوبی به چشم می‌خورد یکی از سمت شرق به اتاق مقبره باز می‌شود و دیگری در سمت شمال که به باغ بزرگی راه می‌یابد.
نمای داخلی بقعه عبارت است از محوطه چهارگوشی به ضلع ۵/۷۰ متر که در قسمت فوقانی به صورت هشت ضلعی درآمده است و یک ضلع در میان دارای پنجره‌های بزرگی است که برای نور گرفتن تعبیه شده است.
ساقه گنبد عظیم بقعه از زیر پنجره‌ها شروع شده و نزدیک ۳/۵ متر ارتفاع دارد و کاسه گنبد به صورت مخروطی و از آجر ساخته شده و فاقد هرگونه پوشش کاشی‌کاری است. کف اتاق بقعه تقریباً ۳۰ سانتی‌متر از سطح ایوان پایین‌تر است و قبر ساده گچی در وسط آن و زیر گنبد قرار دارد و پوشش روی مرقد را صندوق مشبک چوبین به طول ۲/۶۰ و عرض ۱/۳۵ و ارتفاع ۱/۳۰ متر تشکیل می‌دهد.
قسمت غربی حرم و رو به قبله، محراب بلند و ساده‌ای به چشم می‌خورد که چیزی جز یک فرو رفتگی بیش نیست و در سه گوشه بقعه طاقچه‌های بسیار کوچکی جهت روشن کردن شمع ایجاد نموده‌اند. روبروی آرامگاه پیر نجم‌الدین دو ستون خشتی بسیار بزرگ از خشت خام وجود دارد که برخی از مردم آن را مقبره فرزندان امیر تیمور گورکانی می‌دانند.
طرف دیگر اتاق سه طاقچه تو گود با طاق‌های جناغی ساخته شده که به غیر از طاقچه جنوبی که از آن با عنوان نورگیر استفاده می شود بقیه محل دفن اموات بوده است. در گوشه شمال غربی حرم، بر بالای سه سنگ قبری که حدود نیم متر از کف اتاق بلند‌تر است سه ردیف کاشی‌کاری دیده می‌شود که اشعاری به خط سفید بر متن لاجوردی درباره مدفونین آن قبرها نوشته شده است.
از اهالی کهن‌سال این محله درباره شیوه دفن مردگان در این قبرستان اینطور نقل شده است که در زیر این مقبره بسیار قدیمی یک طاق خشتی تعبیه شده است. مردم جنازه را از ضلع جنوبی مقبره وارد قبرستان می‌کردند و از آن سمت از زیر طاق مقبره پیر نجم‌الدین عبور می‌دادند و از ضلع شمالی مقبره خارج می‌کردند و داخل غسالخانه می‌بردند.
در این مقبره دیگربزرگان سمنان ؛ از جمله، شیخ محمد فانی، میرمحمدخان طباطبایی، آقامیرزا ابوطالب سمنانی دفن شده‌اند.