مسجد جامع سمنان را مى‌توان در زمره کهن‌ترین و قدیمی‌ترین آثار اسلامى شهر سمنان به شمار آورد. گمانه‌زنى‌ها و حفارى‌هاى اخیر نشان دادند که این مسجد در قرن اول هجرى روى خرابه‌هاى یک آتشکده بنا شده، ولى در طول زمان، تعمیرات و تغییراتى در آن داده شده است. در حال حاضر در بناى کنونى مسجد، آثارى از دوره مغول و تیمورى دیده مى‌شود. این بنا در تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۱۳۱۰ به شماره ۱۶۳ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
باید متذکر شد که از موقعیت محلی که مسجد جامع در آن مکان احداث شده است به خوبی به اهمیت این اثر پی می‌بریم. زیرا مسجد سمنان در مرکز شهر قرار گرفته و تقریباً راه اکثر محله‌های سمنان به این مسجد ختم میشود. مراکز دیگری از جمله بازار سرپوشیده، حمام حضرت، تکیه پهنه و آرامگاه علی‌بن جعفر(ع) در اطراف این مجموعه قرار گرفته‌اند. اگر چه مسجد جامع بیشتر مرکز مذهبی محسوب می شود تا یک مرجع اجتماعی، اما شکل‌گیری افکار عمومی و جهت‌گیری هدف‌های مربوط به آینده شهر در این مکان صورت می‌گرفته است. به این لحاظ است که مساجد جامع شهرهای ایران و بخصوص آن دسته از شهرهایی که بیشتر در معرض تهاجم خارجیان و یا تصرف نیروهای حکومتی واقع شده‌اند؛ بیش از هر چیز دیگر نهادی اجتماعی بودند. مسجد جامع بدلیل اینکه رکن اصلی قدرت مذهبی شهر به حساب می‌رود، نمی‌تواند جدا یا با فاصله زیاد از بازار قرار بگیرد.
بنای این مسجد تک ایوانی است و دارای دو ورودی و سه شبستان است و صحن آن به شکل مستطیل به طول ۲۷متر و عرض ۲۵ متر می‌باشد. این بنا دارای دو محراب است که یکی در زیر گنبد قرار دارد و محراب دیگری که الحاقی است در شبستان جنوبی(شبستان چهل‌ستون) واقع است.
شبستان شرقی توسط «کیقباد ابن ملک شرف‌الدین سمنانی»(وزیر امیرتیمور گورکانی) ساخته شده است و دارای ستون‌های مدور و طاق‌های جناغی شکل است و با یک هشتی کوچک به بازار حضرت می‌پیوندد. این هشتی با دو راه پله بلند و باریک به پشت‌بام راه دارد. طاق گنبدی کم‌خیز با تزیینات معقلی بسیار زیبا توسط خواجه ابوسعید سمنانی در عهد سلطنت سلطان سنجر احداث شده است و از زیر نمای آجری حصیری دارد.
شبستان شمالی در کنار دالانی قرار دارد که به بازار شیخ‌علاءالدوله(بازار مرده‌ها) می‌پیوندد. و دارای ۱۶ ستون مدور است که بر روی آن طاق‌های ضربی شبستان استوار گردیده است. این شبستان توسط خواجه نظم‌الدین سمنانی و در دوره سلطان سنجر سلجوقی ساخته شده است.
شبستان جنوبی که به شبستان چهل ستون معروف است با طاق‌های جناغی و کاسه‌پوش یا چهاربخشی پوشیده شده‌است. این قسمت در زمان ارغون‌خان و توسط وزیر وی شیخ علاءالدوله سمنانی ساخته شده و در زمان فتحعلی شاه قاجار توسط ذوالفقارخان سمنانی تعمیر شده است.
درهاى غربى شبستان از چوب گردو و در قسمت فوقانى هلالى شکل و به ابعاد عرض و طول طاق است. شبستان جنوبى مشتمل بر ۱۶ ستون مدور در وسط و هشت و نیم ستون در طرف دیوار شرقى است که پایه‌هاى ۲۷ طاق شبستان را تشکیل مى‌دهد. در گوشه شمال شرقى شبستان، منار سلجوقى به ارتفاع ۳۱/۲۰ متر قرار دارد که اولین و بلندترین منار جنبان ایران است و در ورودى آن به این شبستان باز مى‌شود.
زیرزمین شبستان جنوبی که از آن به عنوان شبستان زمستانی نیز یاد میشود؛ قدیمی‌ترین شبستان مسجد است و ستون‌های چهارگوش دارد.
ایوان آجرى رفیع و بلند آن به ارتفاع بیش از ۲۱ متر و دهنه‌ای به وسعت ۴۰/۱۰ متر در قسمت غرب صحن قرار دارد که در زمان سلطنت شاهرخ تیمورى و به همت وزیرش خواجه شمس‌الدین على بالیجه سمنانى و با استفاده از مال خالص وی ساخته شده است. در پشت این ایوان مقصوره‌ای مربع شکل به طول و عرض ۱۴ قدم و به ارتفاع بیش از ۵/۱۴ متر وجود دارد که به وسیله دو درب کوچک طرفین محراب ایوان به صحن و به کمک چند در کوچک و بزرگ به شبستانهای اطراف راه می‌یابند.
در قسمت فوقانى ایوان و بدنه آن، سه کتیبه از کاشى وجود دارد که از ضلع شمالى ایوان شروع شده و پس از گذشتن از ضلع غربى تا انتهاى ضلع جنوبى ادامه مى‌یابد. در پایین این کتیبه چند لوحه سنگى بزرگ دیده مى‌شود. مهم‌ترین آ‌ن‌ها دو لوحى است مشتمل بر فرمان‌هاى پادشاه صفویه که براى اطلاع اهالى سمنان در ایوان نصب کرده‌اند.
فرمان اول مربوط به دوره سام میرزای صفوی معروف به شاه صفی است که یکسال بعد از مرگ شاه عباس کبیر یعنی در سال ۱۰۳۹ هجری قمری صادر شده است. این فرمان مهم تاریخی در سمت چپ ایوان نصب شده است و درباره اخذ مالیات ناحیه سمنان نوشته شده. از متن آن چنین استنباط می‌گردد که در زمان سلطنت شاه عباس کبیر، به مردم سمنان به علت داشتن مذهب تشیع از بابت مالیات نقدی سالانه پنج یک تخفیف داده بودند.
متن فرمان دوم که در سمت راست ایوان مسجد جامع سمنان نصب است مربوط به دوره سلطنت حسین صفوی است که در سال جلوس خود یعنی ۱۱۰۶ هجری قمری برای حاکم خوار و سمنان نوشته و در آن تأکید نموده است که اهالی آن سامان را از قمار و سایر محرمات باز دارد و عموم عامیان و بدکاران را در حضور ریش سفیدان توبه دهد و چنانچه از عمل خود منصرف نشدند در انظار عامه حد بزنند. مخصوصاً در آخر فرمان نوشته شده است که اهالی و اربابش را از کبوترپرانی و کرک‌دوانی و نگاهداشتن گاو و قوچ و سایر حیوانات جهت جنگ و پرخاش ممنوع ساخته و متن فرمان را بر سنگ نقش نموده و در مسجد جامع نصب نمایند.
از مضمون سومین لوح که قرینه دو لوح مذکور است چنین فهمیده میشود که در سال ۱۰۲۱ هجری قمری فرمانی صادر شد که به موجب آن بعضی افاضات ظلم و تعدی و مالیات از شیعه عراق رفع شده و لوح سنگی دیگر که بالای در سمت شمال غربی وجود دارد فرمانی مشتمل بر بخشش تمغای سمنان است که در سال ۹۶۲ هجری قمری صادر شده است.
در اصلی مسجد از سمت شمال و با دالانی به بازار شیخ علاءالدوله (بازار مرده‌ها) باز ی‌شود. جلوی دری ورودی شرقی که به جلوخان مشهور است؛ فضای هشت ضلعی بزرگی با پشت‌بغل‌های کاشی‌کاری وجود دارد. درب ورودی جنوب شرقی که در گوشه مسجد قرار دارد بوسیله راهروی کوچکی به هشتی بزرگی متصل میشود که دارای حوض خانه وضوخانه و سرویس بهداشت می‌باشد.
