سیستم پخش آب در سمنان (پارا)

آب‌پخش‌کن که در اصطلاح محلی آبیاری سنتی سمنان بدان «پارا» می‌گویند، در محدوده شهر سمنان و در شهرک گلستان واقع شده‌است. این اثر در تاریخ ۹ اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۲ با شماره ثبت ۸۶۱۶ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در بساری از منابع ذکر شده است که سیستم آب‌پخش‌کنی سمنان ۷۰۰ سال سابقه دارد اما براساس نظر برخی از کارشناس‌ها، قدمت آن به بیش از ۱۰۰۰ سال می‌رسد؛ برای مثال در کتاب «احسن التقاسیم» تألیف ابوعبدالله محمدبن احمد مقدسی درباره سمنان آمده است که: «جوی آبی به نوبت از آنجا می‌گذرد و استخرهایش را پر می‌کند. چشمه آبی که از زیر کوه‌های جنوبی شهمیرزاد، از شمال سمنان به سوی سمنان جاری می‌شود، در مسیر خود آب چندین رشته قنات به آن می‌پیوندد و هزاران نفر چشم به راه آن هستند که مالکین ریز و درشت آن و کشاورزان زحمتکش هستند که برخی مالکیت «سهم آب» خود را از چندین نسل از پدران خود به ارث برده اند.» لذا به نظر می‌رسد که این اثر در قرن هشتم توسط شیخ علاءالدوله سمنانی اصلاح و بازسازی شده است.
آبی که از بالادست شهر قدیمی سمنان می‌آمده در واقع عامل حیات، سرسبزی و زندگی مردم این شهر در ادوار مختلف بوده است و همه نیازهای آبی شهر سمنان و از جمله آب مورد نیاز کشاورزان و باغداران، آب شرب، آب مورد نیاز خزینه گرمابه‌ها، آب‌انبار محلات، باغچه‌ها و باغات خانگی و… از محل همین آب تأمین می‌شده است. اگرچه کاربری آب وارد شده به آب‌پخش‌کن امروزه محدود به کشاورزی و باغداری شده است اما هنوز ورود آب و تقسیم آن در شهر تقریباً به همان سبک و سیاق گذشته در حال انجام است.
بخش اصلی سیستم آب‌پخش‌کن در پارک شقایق فعلی وجود دارد. در زمان قدیم آب‌هایی که از مناطق شمالی شهر و سرچشمه‌های گل رودبار به سمنان جاری می‌شد، در آب‌پخش‌کن توزیع می‌شد و در بین راه این آب تا به استخر برسد از هفده آسیاب آبی عبور می‌کرد. این آب بعد از ذخیره‌سازی در استخرهایی که در نقاط مختلف شهر تعبیه شده بود با سیستم منظمی بین باغ‌ها و کشاورزان و مردم تقسیم می‌شد.
هر نهر دارای یک نفر نگهبان است. هر روز یکی از ۵ نگهبان به لایروبی پشت برجن می پردازد تا آب آرامتر حرکت نموده و روی برجن را ماسه و آشغال نگیرد و جریان طبیعی عبور آب حفظ گردد. در کنار پارا اطاق نگهبانی یا برج مراقبت ساخته شده که مورد استفاده نگهبانان قرار گیرد.
استخر زاوقان (محله زاوقان)، استخر کوشمغان(محله کوشمغان)، استخر کدیور(محله کدیور)، استخر لتیبار(محله لتیبار)، استخر شاهجوی (محله شاهجوی) استخر باغ فیض (محله ناسار و اسفنجان) محل ذخیره آب بودند. همه استخرها به جز استخر لتیبار همچنان باقی هستند. استخر لتیبار در زمان ساخت میدان منوچهری تخریب شد و اکنون استخر پارک‌سنگی به جای آن تعبیه شده است. این استخرها اغلب با درخت‌ها و نی‌ها احاطه شده بودند و مجرای خروجی استخر، آب را به نوعی آب‌پخش‌کن می‌رساند تا تقسیم آب هر محله به زیرمحله‌ها ممکن شود.
مطالعات نشان می‌دهد که احتمالاً یک نهاد مردمی شبیه سازمان‌های مردم‌نهاد امروزی بر روند توزیع این مایه حیات در شریان‌های شهر نظارت داشته است. ریش‌سفیدان سمنان نقل کرده‌اند تقسیم آب بین مردم در بخش مرکزی شهر که از استخر باغ شاه (باغ فیض کنونی) شروع می‌شد و متصدی این امر فردی به نام «مدآقا (محمدآقا) انگارنویس» بود که سهم محله‌ها و نوبت افراد را می‌دانست و کاغذ داشت، و هرگاه جلوی مغازه‌ای در بازار می‌نشست، جمعیتی از دهقان‌ها و کشاورزها برای تقسیم آب دورش جمع می‌شدند.
سهامداران آب سمنان بعد از دپو و انبار آب در استخرهای تعبیه شده، حق‌آبه خود را از این سازمان مردم‌نهاد دریافت می‌کردند. میزان سهم محلات و سهامداران هنوز در طومار تاریخی که وجود دارد، ذکر شده است. واحد تقسیم آب چوب نام داشت که در اصطلاح محلی سمنان به آن «چو» نیز گفته می‌شود. به طور مثال دو چوب آب.
مقررات و قواعد دیرینه روزهای آبیاری باغات سمنان
آب سمنان از ۳۲ «پی» که واحد بنیانی تقسیم آب است تشکیل می‌شود. جمع گردش آب سمنان در طول ماه، ۱۵ شبانه روز است که آن را «درجان» می‌نامند. در هر ماه، ۱۳ روز آب برای مصرف مالکین جاری می‌شود. اما ۳۶ ساعت برای مصرف باغ‌های «درجزین»، «چهل تن» و «گله رودبار» اختصاص دارد و ۱۲ ساعت باقی مانده هم برای استخرهای خارج سمنان می‌باشد. بنابراین در هر گردش آب، ۴۸ ساعت جریان آب به سوی شهر سمنان بسته می‌شود که در اصطلاح سمنانی «بری در» نامیده می‌شود.
حجم آب نهرها در روزهای معین کم و زیاد می‌شود و این نوسان به سبب تعداد مالکین یا «آب‌برها» در هر روز کم و زیاد می‌شود و ناچار به نسبت تعداد مالکینی که در هر «آب‌روز» برای گرفتن آب مراجعه می‌کنند، فشار آب در نهرها کم یا زیاد می‌شود.
در قانون آبیاری باغات شهر سمنان طی قاعده و رسم خاصی که از مدت‌های مدیدی بین خود وضع نموده‌اند، ۳۰ روز ماه را به دو نیم یعنی در اصل دو تا ۱۵ روز تقسیم نموده اند که بعد ها طی اتفاقاتی که بین خودشان رخ داده دو روز دیگر را به آن ۱۵ روز اضافه کرده که به نام «کوشمغان روز» و «جمعگی» شناخته شده‌اند.
جریان انعقاد و نامگذاری کوشمغان روز:
می‌گویند که در قدیم اهالی منطقه کوشمغان یکی از امامزادگان را زندانی کرده بودند و قصد کشتن این امامزاده را داشتند که در پی انتشار این خبر اهالی زاوقان با پادرمیانی و واسطه جویی آن امامزاده را آزاد کرده و ختم به خیر می‌شود که در پی آن اهالی زاوقان به پاس این عمل و بنا به شرط گذاشته شده یک روز از روزهای آبیاری که به استخرشان جاری می شده را به اهالی کوشمغال انتقال دادند یعنی در این روز آب از استخر زاوقان به استخر کوشمغان می‌رود.
حکایت جمعگی روز
از گذشته تا کنون با توافق جمعی خودشان اگر روز یکم هر ماه با روز جمعه مصادف شود آن روز را جمعگی نامیده و به حساب نیاورده و روز یکم را در اصطلاح از روز شنبه حساب می‌کنند. فلسفه این قانون را اینگونه تعریف می‌کنند به دلیل اینکه افرادی از آب پشت برجن‌ها وضو می‌گرفتند این یک روز را اختصاص دادند تا وضوی آنها صحیح باشد.