یکى از مزارهای مشهور شهر سمنان، بارگاه مجلّل و زیباى امامزاده یحیى است که در محلّه اسفنجان و در گوشه جنوب غربى تکیه پهنه واقع شده که در سال‌هاى اخیر به صورت باشکوهى تعمیر و کاشیکارى گردیده است.
ظاهراً این بقعه نیز مثل دیگر بقعه‌های هم نام با یحیى، به یحیى ابن زید شهرت داشته و مردم تنها او را به نام امامزاده یحیى می‌شناختند. اما این که او به کدام یک از امامان معصوم منتسب بوده است نزدشان معلوم نبود تا این که علامه حائرى پس از تحقیقات بسیار درباره سلسله نسب حضرت یحیى، نتیجه را در ۶۰ بیت شعر عربى سرودند و در لوحهاى و در حرم نصب کردهاند.
ایشان در این شجرهنامه، آن حضرت را فرزند بلافصل امام موسى کاظم (ع) و برادر بزرگوار امام رضا(ع) معرّفى مىنمایند. بر این اصل چنین شهرت پیدا کرده که یحیى ابن موسى هنگام مسافرت حضرت رضا از مدینه به مرو جزو ملتزمین رکاب ایشان بوده و وقتى که به سمنان مىرسند؛ حضرت رضا(ع) وى را جهت ارشاد خلق در سمنان مأمور مىنمایند. پس از شهادت امام به تحریک مأمون خلیفه عبّاسى، حضرت یحیى ابن موسى(ع) نیز در سمنان توسط سربازان مأمون عباسی تحت تعقیب قرار گرفت و برای محفوظ ماندن از گزند مأموران وارد گرمابه شد.
او درون گرمابه مرد نابینایی را مشغول استحمام دید که در جستجوی ظرف آبی بود و حضرت به آن مرد کمک کرد و ظرف آب را به وی داد. مرد نابینا پس از تشکر، از تنگدستی و نابینایی خود شکایت کرد. حضرت بر چشمان آن مرد دستی کشید و برای شفای وی دعا کرد. به اذن خداوند مرد بینایی خود را بدست آورد و با خوشحالی از گرمابه بیرون دوید در همان لحظه مأموران مأمون که با لباس مبدل و شمایل کشاورزان لباس پوشیده بودند از وی دلیل خوشحالی‌اش را پرسیدند. مرد شفا یافته گفت: سید بزرگواری داخل گرمابه است که مرا شفا داد. مأمورین با شنیدن این سخن به داخل حمام یورش بردند و با بیل‌هایشان حضرت را در ۲۵ سالگی مظلومانه به شهادت رساندند.
مشخصات بنا
این بقعه متبرک شامل گنبد عظیم و ایوان کاشیکارى، حرم و صحن است. در مجموعه‌ی امامزاده کتیبه یا سنگ نوشتهاى که دال بر ابناى اوّلیه آرامگاه باشد وجود ندارد و قدیمىترین تاریخ موجود در ایوان مربوط به تعمیر و کاشیکارى آن است که سال ۱۳۳۸ را نشان مىدهد ولى طبق آنچه در برخی کتب نوشته شده، از احداث گنبد، قریب ششصد سال مىگذرد. پیازى شکل بودن آن که معرّف معمارى قرن هشتم و دوران مغول است نیز تأییدى بر این مطلب است.
سطح داخلى گنبد نیز داراى گچبرىهاى زیبایى است. نماى خارجى گنبد را با کاشىهاى فیروزهاى پوشانده و بر گوشه کاشى میخ سر پهن براى نگهدارى آن نصب شده که بر زیبایى گنبد مىافزاید. نقوش هندسى بالاى گنبد را کاشىهاى سفید و سیاه تشکیل مىدهد. بر نوک گنبد یک قپه کوچک کاشیکارى و دو گوى مهتابى خودنمایى مىکرد. ارتفاع گنبد از سطح بام ۱۰ متر و محیط خارجى آن ۲۷ متر مىباشد. برگردنى کوتاه گنبد سوره مبارکه تبارک «الملک» به خط سفید بر زمینه لاجوردى نوشته شده است.
در دو ضلع شمالى و جنوبى حرم دو طاقنماى بزرگ و در ضلع غربى و رو به قبله دو محراب ساده تو در تو ساخته شده که قبلاً محل روشن کردن شمع بود. کف حرم از سنگ مرمرهایى بارگههاى سرخ مفروش گردیده است. درِ کندهکارى شده بسیار زیبایى حرم از چوب ساخته شده است. سالن بزرگ «حسینیّه» امامزاده در طرف چپ حرم واقع شده که براى برگزارى جشنها و سوگواری‌هاى مذهبى اختصاص یافته است. در طرفین ایوان، دو غرفه ساخته شده که یکى دفتر هیئت امناى آستانه و غرفه دیگر موزه امامزاده را تشکیل مىدهد.
کاشیکارى این ایوان نیز با کمک مردمان خیّر و سعى و کوشش آقایان محمد حسین هراتى، مهدى مهدوى، استاد حسن معمار طلوعى، محمّدعلى فرهى، حسین على حسینپور و اعضاى هیئت امناء صورت گرفته‌است.
حرم مطهّر، مربّع شکل به ابعاد ۷ متر است که در وسط ضریح آن قرار دارد. قبلاً ضریح چوبین زیبا و طرّاحى شدهاى به طول ۲۵/۳ متر و عرض ۷۵/۲ متر بر پایهاى از سنگ مرمر به ارتفاع ۲۰ سانتىمتر بر روى قبر گچى قرار داشت. تزیینات حرم منحصر به ازاره کاشیکارى آن مىباشد که از کاشى خشتهاى سفید که داراى گل‌هاى لاجوردى است تشکیل شده است.
صحن وسیع آستانه با درختهاى سر سبز کاج و آب‌نماى جلوى ایوان زیبایى خاصى به این ابناى پر ابهت داده است. در گوشه شمالى صحن، آشپزخانهاى وجود دارد که از الحاقات سال‌هاى اخیر است و داراى در ورودى و سه پنجره با پشت بغلهاى کاشیکارى مىباشد، بر بالاى پنجره سمت چپ در متن کاشىهاى لاجوردى این اشعار مرقوم گردیده:
به سمنان هر که با اخلاص یحیى را زیارت کرد
شـفاعت خواه او باشد به حق شاه خراسانش
زخــوان نعمت دار الشــفاى حضــرت یحیى
تبرّک جو که چشم لطف دارد سوى مهمانش
بر بالاى پنجره وسطى چنین نگاشته شده:
«بسم اللَّه الرحمن الرحیم، آشپزخانه مهمانسراى حضرت امامزاده یحیى (تأسیس اردیبهشت ۱۳۴۸ ساخت ایلیاى اصفهان».
در ایوان بقعه پیکر تعدادی از علمای معروف و برجسته سمنان از جمله آیت‌الله شیخ محمدعالمی، حجت‌الاسلام و المسلمین حاج شیخ ملا غلامحسین هراتی، آیت‌الله شیخ محمدرضا فیض سرخه‌ای و آیت‌الله حاج شیخ مهدی شریفی مدفون هستند. در ضلع شمالی حرم حضرت امام زاده یحیی (ع) نیز مرقد مطهر بیش از ۲۷۰ نفر از شهدای گرانقدر انقلاب اسلامی در جنگ تحمیلی سمنان وجود دارد که زینت و اعتبار خاصی به این آستان بخشیده است.
درگذشته، این امامزاده داراى یک هشتى با طاق گنبد کمخیز و تزیینات معقلى و سر در جالب با چند اتاق در طرفین بود. چنار قطور و سر بفلک کشیدهاى در سمت راست ایوان قرار داشت که متأسّفانه این درخت کهنسال از ریشه قطع و ابناهاى مذکور نیز ویران شد و بجاى آن دور صحن را نرده آهنین کشیدهاند.
این بناى با شکوه به شماره ۵۶۸۰ در تاریخ ۲۵/۱۲/۱۳۸۰ به ثبت آثار ملی و تاریخى رسیده است.
