شهمیرزاد یا به زبان اهالی آن شامرزا شهری است ییلاقی و خوش آب و هوا که در فاصله ۲۴ کیلومتری شمال سمنان در کوهپایه‌های البرز واقع شده است.
این شهر از لحاظ تقسیمات کشوری مرکز بخش شهمیرزاد در استان سمنان است. یک جاده آسفالت آن را به سمنان می‌پیوندد که شهر مهدی‌شهر نیز در فاصله شش کیلومتری شهمیرزاد بر سر همین راه قرار دارد.
همچنین با یک جاده به فاصله ۱۶۵ کیلومتر از راه کیاسر به ساری مربوط می‌شود و یک جاده قدیمی نیز آن را به پل سفید و از آنجا به قائم‌شهر راه متصل می‌کند. البته راه یادشده اکنون به فاصله ۵۵ کیلومتر به پل سفید و به‌صورت ماشین‌رو است.
به‌وسیله همین راه‌ها نیز این شهر با دهات اطراف مانند پرور، ده صوفیان، چاشم و… به هم مربوط می‌شود.
شهمیرزاد از دو محله اصلی به نام‌های پیش کفش و رودبار تشکیل‌شده است. این محله‌ها در دو سوی نهری که آن را رودخانه شهمیرزاد می‌نامند قرار دارد؛ و هرکدام شامل چند محله کوچک‌ترند. جمعیت شهمیرزاد بیش از ۱۱ هزار نفر است که اغلب مسلمان و شیعه‌مذهب‌اند.
شهمیرزادی‌ها گویش خاصی دارند که با گویش روستاهای دوروبر و همچنین با گویش‌های مازندرانی و گیلانی نزدیکی دارد. مردم شهر و روستای اطراف و همچنین مردم گیلان و مازندران اغلب زبان شهمیرزادی‌ها را می‌فهمند و شهمیرزادی‌ها هم به‌ویژه دکان‌دارها و کسبه و کسانی که با کسب و معامله‌گری سروکار دارند؛ زبان و گویش‌های آن منطقه را می‌دانند.
تجار علاوه بر گویش شهمیرزادی یک زبان رمز هم دارند که وقتی بخواهند افراد غریبه حرفشان را نفهمند به کار می‌برند. این زبان لغت‌های معدود و معینی دارد که بیشتر در امر خریدوفروش به کار می‌آید. وجود این زبان خود حاکی از پیشین طولانی مرکز تجاری شهمیرزاد است.
شهمیرزاد نسبت به روستاهای اطرافش مرکزیت بازرگانی و تا حدی فرهنگی دارد. آثاری که از زمان قدیم در اطراف شهمیرزاد به‌جامانده گویای این است که آبادانی اینجا سابقه‌ای نسبتاً طولانی دارد. شاید وجود چند چشمه پر آب در بالای ده که بزرگ‌ترین و پرآب‌ترین شیخ چشمه است وجب جلب نخستین ساکنان به این محل شده باشد؛ اما به‌هرحال رشد و توسعه شهمیرزاد نسبت به روستاهای اطرافش نه‌تنها مرهون این عامل طبیعی است بلکه واقع بودن آن بر سر نزدیک‌ترین راه کاروان رو سمنان و شمال کویر به مازندران در این مورد عامل عمده و درجه اولی به شمار می‌آید.
جمعیت شهمیرزاد در فصول گرم سال بهار و تابستان به ۶۰ هزار نفر هم می‌رسد و شهرداری آن در سال ۱۳۰۶ تأسیس‌شده است.
پیشینه شهمیرزاد
با توجه به اسناد و مدارک و کتب و جزوه‌های خطی به‌جامانده و برخی شواهد شهمیرزاد از سابقه تاریخی طولانی برخوردار است که قبل از مهاجرت آریایی‌ها به این ناحیه (مشخص نیست چند سال قبل از آریایی‌ها) آغاز شده و تا بخشی از جنگ‌های دوره کیانیان و پیشدادی ادامه یافته و در اواخر دوره هخامنشی موردحمله سپاه اسکندر قرار گرفته است.
در دوره اشکانی به دلیل نزدیکی با صددروازه و خوش آب‌وهوا بودن و وجود مناظر بسیار زیبا و دل‌انگیز مورد توجه قرار گرفته و سپس در دوره ساسانیان و حکومت اسپهدان طبرستان، اهمیت و اعتبار شهمیرزاد به اوج می‌رسد و پس از آن با استقرار اسلام در ایران و تغییرات سیاسی و اقتصادی به وجود آمده در طبرستان و قومس رفته‌رفته سیر نزولی اعتبار و اهمیت شهمیرزاد آغاز می‌شود.
ایجاد راه‌های ارتباطی جدید و متلاشی شدن وضعیت خاندان‌های حاکم بر طبرستان این سیر را سرعت بخشید.
آشران یا آسوران (آساران) امروزه دهکده کوچکی است با جمعیت بسیار کم و در شمال غربی شهمیرزاد که اهمیت دامداری و کشاورزی آن تا حدی مورد توجه است این ناحیه در عصر ساسانی شهری آباد و پرجمعیت بوده و بر اساس مدارک ذکرشده مرکزیت داشته و نقش مهمی در اوضاع سیاسی و ارتباطی و اقتصادی طبرستان و هزارجریب، به‌ویژه بخش دودانگه آن داشته است؛ ولی اکنون خرابه‌ای بیش نیست.
حفاری اخیر در ناحیه شهزوار (۲ کیلومتری چاشم) توسط سازمان میراث فرهنگی مؤید این نکته است، با توجه به ابزار و وسایل کشف‌شده و قبور موجود، این ناحیه محل زندگی آریایی‌ها قبل از میلاد بوده و به‌تدریج آریایی‌ها به مناطقی مهاجرت کرده و اسکان می‌یافتند که آثار زندگی و تمدن بومی در آن بوده است.
وجه‌تسمیه
فرهنگ‌عامه در مورد شباهت و چگونگی نام‌گذاری شهمیرزاد مطالب افسانه‌ای و غیرواقعی گفته‌اند که به دلیل حفظ این افسانه‌ها و اقوال آنها را نقل می‌کنیم.
اول آنکه شهمیرزاد خوش آب‌وهوا دارای مناظر زیبا و دل‌انگیز محل زندگی و تفرج حکام و شاهزادگان اشکانی مقیم طبرستان بوده است. یکی از این شاهزادگان که در این خطه صاحب فرزندی شده بود به خاطر کودک متولدشده نام این منطقه را ” شاه – میرزا – زاده ” نام نهاد و به‌تدریج به ” شه – میرزا – زاده ” و ” شه میرزاده ” و ” شه میرزاد ” مخفف گردید. لازم به ذکر است که در لهجه شهمیرزادی این منطقه را ” شامرزا ” می‌گویند که احتمالاً کوتاه شده ” شاه میرزاده ” بوده است
قول دیگر نام قدیمی شهمیرزاد را ” چهار کوه ” گفته که دلیل این نام‌گذاری را محصور بودن این ناحیه در میان چهار کوه دانسته است
این نقل نیز کم‌وبیش در میان گروهی از اهالی رواج دارد: حاکمی که در دامغان به حکومت و امیری مشغول بوده جهت ازدواج خود یا پسرش گروهی از امیران و فرماندهان سپاه خود را به نواحی مختلف ایران روانه کرد تا زیباترین دختران هر ناحیه را انتخاب کرده و به حضور او بیاورند تا او از میان آنها یکی را به‌عنوان عروس انتخاب نماید. عده‌ای از فرماندهان که به گیلان و مازندران رفته بودند همراه تعدادی از دختران زیبای آن منطقه (۳۰ الی ۵۰ نفر) از طریق سوادکوه و گور سپید و گردنه بشم به شیخ چشمه رسیده و به دلیل خستگی راه مشغول استراحت بودند سواری را دیدند که به آنها نزدیک می‌شود و فریاد می‌زند: شاه مرد آزاد! به این معنی که شاه مرده است و دختران آزاد هستند.
آن گروه از فرماندهان چون شهمیرزاد را محیطی زیبا و پر از باغ و آب یافته بودند تصمیم گرفتند با آن دختران ازدواج‌کرده و در شهمیرزاد بمانند و ازآن‌پس این منطقه را ” شاه مرد زاد ”، ” شاه مرزاد ” و ” شامرزا ” نامیدند.
استاد دهخدا نیز معتقد است که واژه ” شمیر ” به مناطق سردسیر گفته می‌شود مثل ” شمیران ” و واژه زاد به معنی سرزمین بوده و ” شمرزاد ” یا ” شهمیرزاد ” به معنی سرزمین و منطقه سردسیر است.
جاذبه‌های توریستی شهمیرزاد
شهمیرزاد به‌عنوان یکی از مناطق زیبا و ییلاقی استان سمنان، دارای جاذبه‌های طبیعی و دل‌انگیزی است که همه‌ساله در فصل گرما تعداد زیادی مسافران خسته از گرما چه در سطح استان و چه خارج از استان جهت استفاده از هوای مطبوع و دل‌انگیز و مناظر طبیعی زیبای آن به ابن شهر مسافرت می‌کنند. اگر در کنار این جاذبه‌های توریستی، امکانات لازم نظیر هتل و مسافرخانه جهت اسکان مسافرین، سالن‌های پذیرایی و وسایل بازی و تفریح کودکان، ایجاد پارک و … فراهم گردد مسلماً با افزایش تعداد مسافرین، نقش اقتصادی و مهم این امر را نمی‌توان نادیده گرفت و تغییرات عمده و وسیعی در جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی شهر به وقوع خواهد پیوست.
بنابراین جاذبه‌های توریستی شهمیرزاد شامل منطقه لهر و بلبل دره، شیر قلعه، دژ و هل، امامزادگان یحیی و عبدالله، بزرگ‌ترین باغ گردوی جهان و شرکت کشت و صنعت شهمیرزاد، مسجد جامع و سنگ‌نوشته پرارزش آن، مقبره شیخ احمد سوسن عطا و درب کنده‌کاری پرارزش آن، شیخ چشمه سر و هفت‌چشمه، کمان رستم (درخت گردوی معروف که دارای بیش از ۱۳۰۰ سال سن است)، مسیر ساحلی رودخانه چاک، مجتمع تفریحی فرهنگیان و مجتمع تفریحی و پارک کوهستان است.
